घटस्थापना आणि नवरात्र उत्सव
भारत हा सणांचा देश आहे. येथे प्रत्येक ऋतू, प्रत्येक महिन्यात कुठला ना कुठला उत्सव साजरा केला जातो. त्यातील नवरात्र हा एक अतिशय पवित्र व धार्मिक असा उत्सव मानला जातो. शरद ऋतूतील आश्विन महिन्यात नवरात्र सुरू होते. नऊ दिवस देवीची उपासना करून, दसऱ्याच्या दिवशी या नवरात्राचा समारोप होतो.
घटस्थापना म्हणजे या नवरात्राची सुरुवात. ‘घट’ म्हणजे कलश. शुभमुहूर्तावर जमिनीवर माती पसरवून त्यावर जौ अथवा गहू पेरले जातात. त्यावर पाणी शिंपडून त्याच्या मध्यभागी चांदी, तांबे किंवा पितळेचा कलश ठेवतात. कलशात शुद्ध पाणी, सुपारी, पंचरत्ने, पान व नारळ ठेवला जातो. कलशावर स्वस्तिक काढून त्याला पवित्र दोरा बांधतात. हाच घटस्थापनेचा महत्त्वाचा भाग असतो. या घटस्थापनेमुळे घरामध्ये किंवा देवळामध्ये नवरात्राचे मंगल वातावरण निर्माण होते.
नवरात्रातील प्रत्येक दिवसाला विशेष महत्त्व आहे. देवीच्या नऊ रूपांची उपासना या नऊ दिवसांत केली जाते. शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चंद्रघंटा, कूष्मांडा, स्कंदमाता, कात्यायनी, कालरात्रि, महागौरी आणि सिद्धिदात्री अशी देवीची नऊ रूपे भक्त उपासतात. भक्तगण उपवास करतात, काही लोक फक्त फळाहार घेतात, तर काही लोक नित्यनियमाने व्रत पाळतात. या नवरात्रात भक्ती, श्रद्धा, शुद्धता आणि सामूहिक एकात्मता दिसून येते.
घटस्थापनेपासून सुरू होणारे हे दिवस महिलांसाठी विशेष महत्त्वाचे मानले जातात. स्त्रिया या काळात हलक्या रंगांचे, नऊ दिवस नऊ रंगांचे परिधान करतात. महाराष्ट्रात तर नवरात्रात महिलांचा “नवरंगी सण” म्हणून उत्सव साजरा होतो. या काळात भजनी मंडळे, कीर्तन, गरबा आणि दांडिया यांचा उत्साह असतो. गुजरातमध्ये दांडिया व गरबा प्रसिद्ध आहेत, तर महाराष्ट्रात देवीची जागरणे व भजनी मंडळे गाजतात.
नवरात्र म्हणजे केवळ धार्मिक उत्सव नाही तर हा सामाजिक ऐक्याचा व सांस्कृतिक बंधनांचा सण आहे. लोक एकत्र येऊन देवीची आराधना करतात, गावोगाव जत्रा भरतात. काही ठिकाणी दुर्गामातेच्या भव्य मूर्तीची स्थापना करून मोठ्या प्रमाणात पूजा-अर्चा केली जाते. या निमित्ताने समाजात एकतेची भावना बळकट होते.
नवरात्राचे अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे स्त्रीशक्तीची पूजा. जगताची निर्मिती, पालन व संहार या तिन्ही गोष्टींमध्ये स्त्रीशक्तीचे महत्व सांगितले गेले आहे. देवी दुर्गा ही शौर्य, पराक्रम व सद्गुणांची प्रतीक मानली जाते. महिषासुराचा वध करून तिने धर्माचे रक्षण केले. त्यामुळे घटस्थापना व नवरात्र हे स्त्रीशक्तीच्या पूजेचे प्रतीक आहेत.
नवरात्रानंतर येणारा दसरा हा विजयाचा दिवस मानला जातो. या दिवशी सुवर्णाप्रमाणे समृद्धीचे प्रतीक म्हणून आपट्याची पाने एकमेकांना देतात. दुष्ट प्रवृत्तीवर सत्वगुणांचा विजय या सणाच्या निमित्ताने अधोरेखित केला जातो.
आजच्या आधुनिक युगातही घटस्थापना व नवरात्र यांचे महत्त्व कमी झालेले नाही. उलट तरुण पिढीही यात सक्रिय सहभागी होते. शाळा, महाविद्यालये, महिला मंडळे, सांस्कृतिक संस्था या सर्वांनी नवरात्र सणाची परंपरा जपली आहे.
अशा या घटस्थापनेने सुरू होणाऱ्या नवरात्र सणामुळे भक्तिभाव, सांस्कृतिक ऐक्य, सामाजिक सलोखा आणि स्त्रीशक्तीबद्दलचा सन्मान या साऱ्यांचा संगम आपल्या जीवनात घडतो. त्यामुळे घटस्थापना व नवरात्र हे भारतीय संस्कृतीचे प्राण आहेत, असे म्हणणे अतिशयोक्ती ठरणार नाही.
सौ.ज्योती म्हात्रे,ग्रंथपाल प्रभाकर पाटील सार्वजनिक वाचनालय व तालुका वाचनालय अलिबाग.
